Κατά τη νηπιακή ή προσχολική ηλικία (2-5 ετών), τα παιδιά διέρχονται από μια ραγδαία αναπτυξιακή περίοδο που συνδέει τη βρεφική ηλικία με την επερχόμενη μέση παιδική ηλικία. Οι γονείς που έχουν παιδιά σε αυτή την ηλικία, συχνά ανησυχούν για το αν η ανάπτυξή τους είναι φυσιολογική, αν μεγαλώνουν όπως οι συνομήλικοί τους, καθώς και για το αν χρειάζεται να προβληματιστούν για τη διαφοροποιημένη ανάπτυξη που πιθανόν να εμφανίζουν σε κάποιους τομείς (π.χ. «Παρόλο που σωματικά το παιδί μου είναι ανεπτυγμένο, δυσκολεύεται να παίξει παιχνίδια που χρειάζονται λεπτές κινήσεις, όπως παζλ»).
Παρακάτω αναφέρονται κάποιες βασικές δεξιότητες που αναμένεται να εμφανίσουν τα παιδιά στις ηλικίες 2 έως 5 ετών σε διάφορους τομείς ανάπτυξης. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι κάθε παιδί αναπτύσσεται με το δικό του μοναδικό τρόπο και ρυθμό, επομένως πιθανές αποκλίσεις από τα παρακάτω αναμένονται και δεν αποτελούν απαραίτητα ενδείξεις πιθανής αναπτυξιακής καθυστέρησης. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι ο καθένας μας μπορεί να έχει δυνατότητες σε κάποιους τομείς και αδυναμίες σε άλλους.
Κινητική ανάπτυξη
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αρχίζουν να πραγματοποιούν πιο ειδικές και διαφοροποιημένες κινήσεις, τόσο στην αδρή (πιο «ευρείες» κινήσεις, όπως κλότσημα μιας μπάλας ή χορός) όσο και στη λεπτή κινητικότητα (πιο «μικρές» κινήσεις, όπως στη ζωγραφική ή σε κατασκευαστικά παιχνίδια). Ας δούμε μερικά παραδείγματα κινητικών δεξιοτήτων που αρχίζουν να κατακτούν τα παιδιά ανάλογα με την ηλικία:
2 ετών Στέκεται στα δάχτυλα των ποδιών, κλωτσά ή ρίχνει μια μπάλα στοχεύοντας, αρχίζει να τρέχει και να σκαρφαλώνει σε έπιπλα, φτιάχνει πύργο με 6 κύβους, αντιγράφει γραμμές.
3 ετών Τρέχει με ευκολία, ανεβαίνει σκαλοπάτια με ένα πόδι σε κάθε σκαλί, στέκεται στο ένα πόδι για 3-4’’, αντιγράφει κύκλο, φτιάχνει πύργο με 9 κύβους, κόβει χαρτί με ψαλίδι.
4 ετών Χοροπηδά στο ένα πόδι, κατεβαίνει σκαλοπάτια με ένα πόδι σε κάθε σκαλί, τεμαχίζει με βοήθεια το φαγητό του, αντιγράφει σταυρό, περνά μερικές χάντρες σε κορδόνι.
5 ετών Στέκεται στο ένα πόδι για 10’’, χρησιμοποιεί πιρούνι/κουτάλι και κάποιες φορές μαχαίρι, αντιγράφει τετράγωνο.
Γλωσσική ανάπτυξη
Η επικοινωνία με παιδιά ηλικίας 2-5 ετών διαφοροποιείται σημαντικά λόγω της ανάπτυξης της ικανότητάς τους να κατανοούν και να χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Σε αυτή την ηλικιακή περίοδο αρχίζουν σταδιακά να κατανοούν προφορικές οδηγίες, αλλά και να εκφράζονται πιο αποτελεσματικά, λόγου χάρη για να ζητήσουν κάτι. Ωστόσο, συχνά ο λόγος τους παραμένει εγωκεντρικός, π.χ. μιλούν για κάτι που τα ενδιαφέρει ακόμη κι αν ο συνομιλητής τους μιλά για κάτι άλλο. Κάποιες γλωσσικές δεξιότητες που μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι αναπτύσσουν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας:
2 ετών Δείχνει αντικείμενα όταν ακούει τις ονομασίες τους, γνωρίζει τα ονόματα γνωστών ανθρώπων, γνωρίζει βασικά μέρη του σώματος, σχηματίζει φράσεις 2-4 λέξεων.
3 ετών Γνωρίζει ονομασίες από τα περισσότερα κοινά αντικείμενα, ακολουθεί οδηγίες με 2 βήματα, δίνει το όνομα και το επίθετό του, απαντά σε απλές ερωτήσεις, ο λόγος του γίνεται αρκετά κατανοητός από τους ξένους.
4 ετών Τραγουδά τραγούδια ή λέει μικρό ποίημα από μνήμης, λέει σύντομες ιστορίες, αναγνωρίζει 3 χρώματα.
5 ετών Η ομιλία του είναι σχεδόν πάντα κατανοητή, χρησιμοποιεί προτάσεις με πέντε κατά μέσο όρο λέξεις, ρωτά τη σημασία άγνωστων λέξεων, αναγνωρίζει 6 χρώματα.
Γνωστική ανάπτυξη
Σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget, η γνωστική ανάπτυξη των παιδιών στη νηπιακή ηλικία διανύει το προεννοιολογικό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά καταφέρνουν να αναπαραστήσουν τον κόσμο με σύμβολα, λέξεις και χειρονομίες, καθώς και να σκεφτούν για πράγματα με τα οποία δεν έχουν οπτική επαφή. Ωστόσο, σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία, η σκέψη των παιδιών συνεχίζει να έχει περιορισμούς, όπως ότι δυσκολεύονται να λάβουν υπόψη την οπτική των άλλων και συγχέουν το πραγματικό με το φανταστικό. Μερικές από τις γνωστικές δεξιότητες που κατακτούν είναι οι εξής:
2 ετών Βρίσκει κρυμμένα αντικείμενα, αρχίζει να κατηγοριοποιεί με βάση το χρώμα ή το σχήμα, παίζει απλό συμβολικό παιχνίδι (π.χ. κάνει πως μιλά στο τηλέφωνο).
3 ετών Παίζει συμβολικό παιχνίδι με κούκλες και ζωάκια, επαναλαμβάνει 3 ψηφία στη σειρά, φτιάχνει παζλ με 3 ή 4 κομμάτια, κατανοεί την έννοια του αριθμού ‘2’.
4 ετών Επαναλαμβάνει 4 ψηφία στη σειρά, εντοπίζει τα μέρη του σώματος, κατανοεί έννοιες όπως ίδιο-διαφορετικό και μικρό-μεγάλο, θυμάται βασικά κομμάτια μιας ιστορίας.
5 ετών Μετρά 10 ή περισσότερα πράγματα, κατανοεί τη λειτουργικότητα κάποιων καθημερινών αντικειμένων (π.χ. ομπρέλα), ζωγραφίζει άνθρωπο με σώμα και κεφάλι.
Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη
Κατά τη νηπιακή ηλικία, τα παιδιά αρχίζουν συνήθως να έρχονται σε επαφή πιο συχνά με συνομηλίκους τους ή ενήλικες εκτός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, ειδικά όταν ξεκινούν να πηγαίνουν στο νηπιαγωγείο. Έτσι, όλο και περισσότερο αναπτύσσονται κοινωνικά, μέσα από μια διαδικασία κοινωνικοποίησης, αλλά και διαμόρφωσης της προσωπικότητάς τους. Ορίστε κάποια παραδείγματα κοινωνικοσυναισθηματικών δεξιοτήτων που αρχίζουν σταδιακά να κατακτούν τα παιδιά, οδεύοντας προς την παιδική/σχολική ηλικία:
2 ετών Εγωκεντρική συμπεριφορά, μιμείται τους άλλους, χαίρεται όταν βρίσκεται με άλλα παιδιά, μπορεί να παρουσιάσει αντιδραστική συμπεριφορά και ανυπακοή.
3 ετών Παίζει ομαδικά παιχνίδια, δείχνει τρυφερότητα στους φίλους του, ανησυχεί για ένα παιδί που κλαίει, κατανοεί την έννοια της «σειράς» στα παιχνίδια, κατανοεί την έννοια του «δικό μου/σου/του».
4 ετών Γίνεται πιο δημιουργικό στο συμβολικό παιχνίδι (π.χ. μιμείται ρόλους ενηλίκων), συνεργάζεται με άλλα παιδιά, αποχωρίζεται πιο εύκολα τους γονείς του, μπορεί να φοβάται τα φαντάσματα ή τους εφιάλτες, μπορεί να έχει ένα φανταστικό φίλο.
5 ετών Δίνει σημασία στο να ευχαριστεί τους φίλους του ή στο να τους μοιάζει, άλλες φορές είναι απαιτητικό κι άλλες συνεργάσιμο, αρχίζει να ξεχωρίζει το πραγματικό απ’ το φανταστικό.
Ενδεικτικές πηγές
Centers for Disease Control and Prevention. Milestone Moments: Learn the Signs. Act Early. Retrieved from www.cdc.gov/milestones
Cole, M. & Cole, S. (2001). Η ανάπτυξη των παιδιών: Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία (Τόμος 2). Αθήνα, Ελλάδα: Τυπωθήτω.
Siegler, R. S. (2002). Πώς σκέφτονται τα παιδιά. Αθήνα, Ελλάδα: Gutenberg.
Διαλεχτή Χατζούδη, MA
Σχολική Ψυχολόγος