Ο φόβος είναι ένα δυσάρεστο, αλλά πολύ χρήσιμο συναίσθημα που έχουν αποκτήσει όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους. Είναι εκείνο το συναίσθημα που ενεργοποιεί το άτομο όταν παρουσιάζεται κάποιος επικείμενος κίνδυνος ή μια απειλή. Υπό αυτή την έννοια, είναι ένα συναίσθημα που μπορεί να λειτουργήσει προστατευτικά. Για παράδειγμα, το να φοβάται κάποιος ένα λιοντάρι μπορεί να τον κάνει, όταν το δει, να κρυφτεί ή να τρέξει μακριά του και να σωθεί.
Το αίσθημα και η αντίδραση του φόβου εμφανίζονται περίπου στην ηλικία των 9 μηνών. Στις αντιδράσεις ενός βρέφους αυτής της ηλικίας αρχίζουν να παρατηρούνται έμφυτοι φόβοι, όπως είναι ο φόβος του πόνου, του δυνατού θορύβου και των ξένων ανθρώπων. Στη συνέχεια, οι φόβοι εξελίσσονται ανάλογα με το αναπτυξιακό επίπεδο και την ηλικία του παιδιού, καθώς διαφοροποιείται το γνωστικό επίπεδο και η αντίληψη του παιδιού. Στις ηλικίες 2-4 ετών τα παιδιά παρουσιάζουν πολλούς φόβους, αρκετοί από τους οποίους σχετίζονται με γνωστική τους αδυναμία να ξεχωρίσουν το πραγματικό από το φανταστικό. Έτσι, τα παιδιά αυτών των ηλικιών μπορεί να φοβούνται τα σκοτεινά δωμάτια, τον αποχωρισμό από τους γονείς τους, τα ζώα, τέρατα ή φαντάσματα, και τους δυνατούς ήχους. Στην ηλικία των 5 ετών τα παιδιά αρχίζουν, επίσης, να φοβούνται μήπως υποστούν κάποιον τραυματισμό ή αν κάποιος τους φαίνεται «κακός» άνθρωπος.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, εκτός από τους έμφυτους φόβους που αναμένεται να παρουσιάσουν όλα τα παιδιά, κάποιοι φόβοι μπορεί να είναι επίκτητοι, δηλαδή να αποκτηθούν καθώς το παιδί μεγαλώνει και να είναι για το καθένα μοναδικοί. Ουσιαστικά, το παιδί μαθαίνει να φοβάται κάποια πράγματα ή καταστάσεις, μέσω του περιβάλλοντός του και της μίμησης άλλων ατόμων. Έτσι, η οικογένεια παίζει καίριο ρόλο στο αν ένα παιδί θα αποκτήσει έντονους φόβους ή πώς θα μάθει να τους διαχειρίζεται. Για παράδειγμα, αν ένας γονέας αντιδρά με φωνές και πανικό όταν βλέπει ένα σκύλο, είναι πολύ πιθανό να μάθει και το παιδί του να φοβάται τα σκυλιά και να έχει μια παρόμοια αντίδραση.
Παρόλο που είναι αναμενόμενο όλα τα παιδιά να νιώθουν φόβο από μικρή ηλικία, είναι σημαντικό να μάθουν να διαχειρίζονται τις καταστάσεις που τους προκαλούν αυτό το συναίσθημα, ώστε να μην ταλαιπωρούνται από φόβους υπερβολικής έντασης που επηρεάζουν την ποιότητα της καθημερινής τους ζωής. Στη συνέχεια παρατίθενται κάποιες ιδέες για το πώς μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά τους να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά όταν νιώθουν φόβο:
Αποδεχτείτε ότι το παιδί μπορεί να αισθάνεται φόβο και δείξτε σεβασμό σε αυτό το συναίσθημα, ακόμη κι αν κάποιος φόβος σας φαίνεται παράλογος.
Αποφύγετε να κάνετε υποτιμητικά σχόλια όταν το παιδί φοβάται, π.χ. «δε ντρέπεσαι, ολόκληρο παλικάρι να φοβάσαι;».
Παρέχετε ασφάλεια στο παιδί και δείξτε ότι ως γονιός φροντίζετε να μην κινδυνεύει (π.χ. κλειδώνοντας την πόρτα του σπιτιού), αλλά μη γίνεστε υπερπροστατευτικοί ενισχύοντας το παιδί να αποφεύγει συνεχώς οτιδήποτε μπορεί να του δημιουργήσει λίγο φόβο ή άγχος.
Δώστε επιβράβευση στο παιδί όταν καταφέρνει να αντιδράσει λειτουργικά την ώρα που νιώθει φόβο, π.χ. αν καταφέρει να κοιμηθεί στο κρεβάτι του χωρίς να σας φωνάζει μέσα στη νύχτα επειδή φοβάται το σκοτάδι.
Ενθαρρύνετε την έκφραση των συναισθημάτων, είτε λεκτικά είτε μέσα από το παιχνίδι.
Διαβάστε μαζί με το παιδί κάποιο παραμύθι σχετικό με το φόβο ή φτιάξτε εσείς μια κατάλληλη ιστορία (π.χ. για ένα ποντικάκι που φοβόταν τις σκιές στο σκοτάδι και πώς με τη βοήθεια των φίλων του βρήκε λύσεις για να νιώθει πιο ήρεμο το βράδυ).
Δείξτε στο παιδί κάποιες δεξιότητες για αντιμετώπιση της κατάστασης όταν φοβάται, π.χ. να παίρνει αναπνοές, να τραγουδά ένα χαλαρωτικό τραγούδι ή να χρησιμοποιεί τη φαντασία του για να μετατρέψει κάτι τρομακτικό σε κάτι αστείο.
Ελέγξτε τι παρακολουθεί το παιδί στην τηλεόραση και περιορίστε την έκθεση σε προγράμματα που περιέχουν τρόμο ή βία. Σε περίπτωση που το παιδί δει κάτι τρομακτικό στην τηλεόραση, καθίστε να συζητήσετε μαζί του και να λύσετε πιθανές απορίες ή διαστρεβλωμένες εντυπώσεις που του δημιουργήθηκαν.
Ενδεικτικές πηγές
Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων: Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Εκδόσεις Οκτώ.
Wilmshurst, L. (2011). Φοβίες και Φόβοι. Στο Η. Γ. Μπεζεβέγκης (Επιμ.), Εξελικτική Ψυχοπαθολογία: Μια αναπτυξιακή προσέγγιση (σελ. 208-215). Αθήνα: Gutenberg.