Ένα θέμα σχετικό με τη γνωστική και ηθική ανάπτυξη των παιδιών είναι το κατά πόσο τα παιδιά λένε ψέματα και σε ποια ηλικία έχουν την ικανότητα αυτή. Μπορεί, για παράδειγμα, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας να λέει ψέματα; Μπορούμε να εμπιστευόμαστε τα λεγόμενα ενός παιδιού από τόσο μικρή ηλικία; Πώς μπορούμε να ξέρουμε αν λέει αλήθεια;
Σύγχρονες έρευνες έχουν μελετήσει αυτό το θέμα, εφαρμόζοντας το λεγόμενο «παράδειγμα της αντίστασης στον πειρασμό» σε παιδιά από 2 ετών και άνω. Σε αυτό το πείραμα, ένας ερευνητής τοποθετεί ένα παιχνίδι σε ένα τραπέζι πίσω από την πλάτη ενός παιδιού και του ζητά να μην κρυφοκοιτάξει το παιχνίδι, όσο εκείνος θα λείπει για λίγο από το δωμάτιο. Μια κάμερα καταγράφει τη συμπεριφορά του παιδιού. Όταν επιστρέφει ο ερευνητής ρωτά το παιδί αν κρυφοκοίταξε το παιχνίδι. Έχει βρεθεί ότι η πλειοψηφία των παιδιών κρυφοκοιτάζει το παιχνίδι και ήδη από την ηλικία των 2 ετών πολλά παιδιά λένε ψέματα ότι δεν κρυφοκοίταξαν! Επίσης, φαίνεται ότι όσο ένα παιδί πλησιάζει στην ηλικία των 3 ετών τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να πει ψέματα σε αυτό το πείραμα. Στην ηλικία δε των 4-5 ετών, τα παιδιά γίνονται ακόμη πιο ικανά να πουν ψέματα, αλλά και να τα διατηρήσουν (δηλαδή δεν τους «ξεφεύγει» η αλήθεια τόσο εύκολα όσο στα παιδιά 2-3 ετών).
Η ικανότητα, βέβαια, των παιδιών να πουν επιτυχημένα ψέματα σχετίζεται και με τη γνωστική τους ανάπτυξη. Φαίνεται ότι η ικανότητα να πει ένα παιδί ψέματα βελτιώνεται με την ηλικία, καθώς αναπτύσσονται σχετικές γνωστικές ικανότητες, όπως ο αυτοέλεγχος και η μνήμη. Ο αυτοέλεγχος χρησιμεύει στο να συγκρατηθεί το παιδί από το να αποκαλύψει την αλήθεια και ταυτόχρονα στο να εκφράσει κάτι ψευδές. Η μνήμη χρησιμεύει στο να διατηρήσει το παιδί στο μυαλό του τόσο την αλήθεια όσο και το ψέμα.
Με βάση τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών προτείνεται ότι η διαδικασία του να λένε ψέματα περνάει από τρία στάδια: α) πρωτογενή ψέματα, τα οποία εμφανίζονται στην ηλικία των 2-3 ετών και λέγονται αυθόρμητα χωρίς απαραίτητα το παιδί να κατανοεί πώς σκέφτεται το άτομο στο οποίο απευθύνεται, β) δευτερογενή ψέματα, τα οποία εμφανίζονται στην ηλικία των 4 ετών περίπου και βασίζονται στην κατανόηση του παιδιού ότι ο συνομιλητής του δε γνωρίζει την αλήθεια και γ) τριτογενή ψέματα, όπου τα παιδιά μπορούν να καλύψουν το ψέμα τους, απαντώντας με βάση αυτό σε σχετικές ερωτήσεις.
Στην προσχολική ηλικία, πάντως, παρατηρούμε ότι ένα παιδί δεν καταφέρνει πάντα να πει επιτυχημένα ψέματα, ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες. Για παράδειγμα, αν ένα μικρό παιδί λάβει ένα δώρο γενεθλίων που δεν του αρέσει καθόλου, το πιο πιθανό είναι ότι δε θα καταφέρει να κρύψει τη δυσαρέσκειά του και θα πει πόσο απαίσιο είναι το δώρο! Ή αν κάνει κάποια ζημιά (π.χ. αν σπάσει ένα ποτήρι) μπορεί να δυσκολευτεί να πει ένα κατάλληλο ψέμα και να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι ένα φάντασμα το έσπασε. Εξάλλου, σε αυτή την ηλικία υπάρχει ακόμη σύγχυση του πραγματικού και του φανταστικού και τα παιδιά μπορεί να κάνουν και άθελά τους ψευδείς δηλώσεις.
Είναι σημαντικό, επίσης, να λαμβάνουμε υπόψη ότι το αν ένα παιδί πει αλήθεια ή ψέματα εξαρτάται από το τι είδους ερώτηση του θέτει ένας ενήλικας. Πολλές φορές τα παιδιά προσπαθούν να δώσουν επιθυμητές και όχι αληθινές απαντήσεις. Αυτή η πιθανότητα αυξάνεται όταν θέτουμε σε ένα παιδί κλειστές ερωτήσεις (δηλαδή ερωτήσεις που απαιτούν ως απάντηση ένα «ναι» ή «όχι»), καθώς γινόμαστε πιο κατευθυντικοί. Αν, παραδείγματος χάρη, ρωτήσουμε ένα παιδί, όπως στο παραπάνω πείραμα, «κρυφοκοίταξες το παιχνίδι;» είναι πολύ πιθανό να δώσει την κατάλληλη απάντηση «όχι», εφόσον δεν επιτρεπόταν να κοιτάξει το παιχνίδι. Επιπλέον, όσο πιο μακρινό χρονικά είναι ένα συμβάν τόσο πιο δύσκολο είναι για ένα νεαρό παιδί να θυμηθεί και να εξηγήσει την αλήθεια. Τέλος, η έρευνα δείχνει ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα υπερβολικά αυστηρό και τιμωρητικό περιβάλλον έχουν την τάση να λένε ψέματα με περισσότερη ευκολία, ακόμη και για μικρές αταξίες που μπορεί να έχουν κάνει.
Ενδεικτικές πηγές
Ahern, E. C., Lyon, T. D., & Quas, J. A. (2011). Young children’s emerging ability to make false statements. Developmental Psychology, 47(1), 61–66.
Evans, A. D., & Lee, K. (2013). Emergence of lying in very young children. Developmental Psychology, 49(10), 1958–1963.
Lee, K. (2013). Little Liars: Development of Verbal Deception in Children. Child Development Perspectives, 7(2), 91–96.
Lee, K., & Talwar, V. (2011). A punitive environment fosters children’s dishonesty: A natural experiment. Child Development, 82(6), 1751–1758.
Talwar, V., & Lee, K. (2008). Social and cognitive correlates of children’s lying behavior. Child Development, 79, 866–881.